آرامگاه چهلدخترانچهلدختران، عنوان شماری از بناهای آرامگاهی در ایران می باشد. فهرست مندرجات۲ - مفهوم ۳ - جایگاه عدد چهل ۴ - کاربرد چهل در نام امامزاده‌ها ۴.۱ - چهل‌تن روستای درجزین ۴.۲ - چهل‌تن بازار تهران ۴.۳ - چهل اختران قم ۵ - چهل دختران ۶ - آرامگاه ها ۷ - تشابه با معابد ناهید ۸ - چهل‌دختر سمنان ۹ - چهل‌دختران با مضمون منفی ۱۰ - جنبه زیارتی ۱۱ - چهل دختران یزد، دامغان و اصفهان ۱۲ - در کشورهای دیگر ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - وجه تسمیهوجه تسمیه آنها، به باور عامه، ناپدید شدن چهل دختر از چشم کافران در این مکانهاست. [۱]
دهخدا،لغت نامه، ذیل مادّه.
۲ - مفهومچهلدختران دو مفهومِ عدد مقدّس چهل و دختر، نماد زنانگی ، را در خود دارد. ۳ - جایگاه عدد چهلعناوین ترکیبی با عدد چهل، هم بر بعضی پدیده‌های طبیعی (از جمله کوهها ) و هم بر مکانهای دینی اطلاق شده است. نام‌گذاری با استفاده از اعداد مقدّس، نظیر پنج، هفت، دوازده، چهارده، هفتاد، در ایران بسیار شایع است که سبب ایجاد هاله‌ای از تقدس پیرامون آن بناها شده است [۲]
امان‌اللّه قرشی ،آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، ، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۰۶، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳]
امان‌اللّه قرشی آّب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، ج۱، ص۲۲۸،تهران ۱۳۸۰ش.
چهل در نام بسیاری از مکانهای دینی دیده می‌شود، از جمله در مساجد ی چون چهل‌تن ( رشت )، چهل‌محراب ( یزد )، و چهل‌انگشت [۴]
معماری ایران،دوره اسلامی، به‌کوشش محمدیوسف کیانی، ج۲، ص۳، ج ۲، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۸ش.
[۵]
معماری ایران،دوره اسلامی، به‌کوشش محمدیوسف کیانی، ج۲، ص۱۳، ج ۲، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۸ش.
[۶]
معماری ایران،دوره اسلامی، به‌کوشش محمدیوسف کیانی، ج۲، ص۱۷، ج ۲، تهران،جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۸ش.
تکیه چهل‌تنان در شیراز ، [۷]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج ۱،ص۵۴، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ش.
و آرامگاههایی چون چهل‌شهید در مازندران [۸]
مصطفی خلعت‌بری لیماکی، سیری در تاریخ علویان غرب مازندران، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، همراه با بررسی امامزاده‌های تنکابن و رامسر، تهران ۱۳۸۲ش.
و چهل‌صحابه در شهرستان بوکان [۹]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دفتر طرح‌های ملی، ج۱، ص۶۱، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران، فهرستگان زیارتگاهها (۱)، تهران ۱۳۸۲ش.
که این دسته آرامگاهها متعلق به چهل مرد عارف یا چهل شهید علوی است،۴ - کاربرد چهل در نام امامزادههابرخی از امامزاده های که دارای لفظ چهل هستند عبارتند از: ۴.۱ - چهل‌تن روستای درجزیناز جمله امامزاده چهل‌تن در روستای دَرجَزین در سمنان .این زیارتگاه و بقعه سی‌سر در شهر سمنان، روایت مشترکی دارند که به موجب آن یک تن از علویان، که به کشاورزان آن منطقه پناه آورده بود، همراه با پناه‌دهندگانش، که چهل تن بودند، به دست سربازان مأمون به شهادت رسیدند. [۱۰]
محمدعلی مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ج۱، ص۱۳۳ـ۱۳۴، (۱۳۵۶ش).
[۱۱]
علی بنی‌اسدی، سیمای استان سمنان، ج۱، ص۲۳۸ـ ۲۳۹، ج ۱، سمنان ۱۳۷۴ش.
[۱۲]
علی بنی‌اسدی، سیمای استان سمنان، ج۱، ص۲۵۱، ج ۱، سمنان ۱۳۷۴ش.
۴.۲ - چهل‌تن بازار تهرانبقعه کوچک دیگری با همین نام در بازار تهران وجود دارد، با کتیبه‌ای متعلق به نیمه اول قرن سیزدهم [۱۳]
حسین کریمان،تهران در گذشته و حال، ج۱، ص۱۶۰، تهران ۱۳۵۵ش.
[۱۴]
ناصر نجمی، دارالخلافه تهران، ج۱، ص۲۶۸، تهران ۱۳۶۲ش.
و قبر ی به ارتفاع یک متر با سطح کاشی‌کاری در وسط بقعه.این بقعه، تکیه‌ای برای برگزاری تعزیه داشته است. [۱۵]
گزارشهای نظمیه از محلات طهران،راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه، ج ۱، ج۱، ص۲۰۱، ص ۲۰۷،به‌کوشش انسیه شیخ‌رضائی و شهلا آذری، تهران،سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۷ش.
[۱۶]
گزارشهای نظمیه از محلات طهران، راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه، به‌کوشش انسیه شیخ‌رضائی و شهلا آذری، ج۱، ص۲۱۱، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۷ش.
[۱۷]
گزارشهای نظمیه از محلات طهران،راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه، به‌کوشش انسیه شیخ‌رضائی و شهلا آذری، ج۱، ص۲۱۶، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۷ش.
این محل هم روایتی از پناهندگی، کشته شدن و خاک‌سپاری چهل تن از نیکان در آن‌جا دارد. [۱۸]
جعفر شهری‌باف، طهران قدیم، ج۲، ص۳۱۸، تهران ۱۳۸۱ش.
۴.۳ - چهل اختران قمدر بعضی آرامگاهها خاک‌سپاری علویان و سادات مسلّم است، مانند بقعه چهل‌اختران قم که مزار چند تن از سادات و نوادگان امام جواد علیه‌السلام است.ظاهرآ بیش‌تر آنان بانوان بوده‌اند. [۱۹]
عباس فیض‌قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۶۱ـ۵۶۳، قم ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۰ش.
[۲۰]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان،آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۷۶، قم ۱۳۵۵ش.
[۲۱]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۸۰، قم ۱۳۵۵ش.
گفته می‌شود در این محل چهل زن ، چهل مرد و بیست‌وپنج کودک مدفون‌اند. [۲۲]
سیمای میراث فرهنگی قم، گردآوری مهرالزمان نوبان، ج۱، ص۹۳، تهران،سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
۵ - چهل دخترانبناهای آرامگاهی چهل دختران، با وجود شباهت به چهل‌تنان، در زمره زیارتگاههای زنان‌اند.این آرامگاهها اغلب با عناوین بی‌بی ، خاتون ، بانو ، سیده ، دختر و مادر ، در ایران شناخته می‌شوند. ۶ - آرامگاه هادر نام آرامگاههایی نیز کلمه دختر وجود دارد، مانند سه‌دختران، مادر و دختر، و هفت‌دختران [۲۳]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دفتر طرح‌های ملی، ج۱، ص ۱۵۳ـ۱۵۵ ،یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان زیارتگاهها (۱)، تهران ۱۳۸۲ش.
[۲۴]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دفتر طرح‌های ملی، ج۱، ص ۱۷۸،یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران،فهرستگان زیارتگاهها (۱)، تهران ۱۳۸۲ش.
با این‌که غالبآ هویت افراد مدفون مشخص نیست، گفته شده است شاید چهل‌دختران‌ها محل دفن سادات باشند. [۲۵]
حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۳۰۵، تهران ۱۳۷۴ش.
این زیارتگاهها با بناهایی که واژه دختر در آنها به کار رفته است، مانند قلعه‌دخترها، از جمله قلعه‌دختر فارس و میانه ، قابل مقایسه‌اند.۷ - تشابه با معابد ناهیدبرخی پژوهشگران آنها را مشابه معابد ناهید در ایران باستان دانسته‌اند. [۲۶]
محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، «ابنیه دختر ـ قلعه دختر کرمان»، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۸، مجله باستان‌شناسی، ش ۱و۲ (بهار و تابستان ۱۳۳۸).
[۲۷]
عباس زمانی، «قلعه دختر مزار بجستان گناباد»، ج۱، ص۲۵۳، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۷، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۵۱).
در تپه چهل‌دختر در آبادی ازبزانِ ساوه ، اهالی مراسم نیایش برای باران برگزار می‌کنند، [۲۸]
ایرج افشار،سفرنامچه،گلگشت در وطن، ج۱، ص۲۸۳، تهران ۱۳۸۴ش.
که خود گواه دیگری بر ارتباط این مکانها با آب است. [۲۹]
امان‌اللّه قرشی، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۰۸، تهران ۱۳۸۰ش.
در ایران باستان هم برای ایزدبانوی ناهید، در کنار چشمه ها و آبشارها معبد می‌ساخته‌اند، مانند معابدی در مناطق قصران و ری . [۳۰]
حسین کریمان، ج۱، ص۶۷۱، قصران (کوهسران)، تهران ۱۳۵۶ش.
[۳۱]
حسین کریمان،بخش ۲، ص ۶۷۱ـ ۷۴۱، قصران (کوهسران)، تهران ۱۳۵۶ش.
عنصر ناپدید شدن بانو در روایت زیارتگاه زردشتی بانوی پارس در یزد و مقبره بی‌بی‌شهربانو درخور توجه است. [۳۲]
مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۳۰، ترجمه حسن جواهری، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳و۴ (آبان ۱۳۴۶).
[۳۳]
حسین کریمان،بخش ۲، ص۶۷۳، قصران (کوهسران)، تهران ۱۳۵۶ش.
[۳۴]
ویلیام ل هنوی، «آناهیتا و اسکندر»، ج۱، ص۷۰ـ ۷۹، ترجمه افسانه منفرد، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال۶، ش ۹ (تیر ۱۳۸۲).
پناه‌آوردن و سپس ناپدید شدن، در روایت آرامگاههای چهل‌دختران نیز تکرار شده، از آن جمله است بقعه چهل‌تن در منطقه دولاب تهران که بنابر باور عامه چهل دختر نابالغ از ظلم دشمنان به این محل پناه آورده و در آن‌جا ناپدید شده‌اند. ۸ - چهل‌دختر سمناننمونههایی هم هست که کاملا ماهیت زردشتی دارد. روایت راجع به برج چهل‌دختر سمنان کاملا متفاوت است.این بنای هشت ضلعی با گنبد مخروطی شکل و از خشت خام را مردم سمنان به چهل‌دختر، که برای خدمت در آتشکده گمارده شده بودند، نسبت می‌دهند.در این روایت، سکونت و نه غیبت دختران مطرح است. طبق رسمی، دختران دم‌بخت سه تا هفت سنگ از داخل برج به بیرون پرتاب می‌کردند، اگر سنگها به خارج از برج می‌افتاد، دلالت بر ازدواج آنها داشت. [۳۵]
عبدالرفیع حقیقت، شناسنامه آثار تاریخی کومش، ج۱، ص۷۹ـ۸۱، استان سمنان شامل شهرستانهای سمنان، دامغان، شاهرود، گرمسار، تهران ۱۳۷۹ش.
[۳۶]
محمدعلی مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ج۱، ص۶۱، (۱۳۵۶ش).
بناهای دیگری نیز با نام چهل‌دختر و روایت سکونت شاهزاده خانمی در آن‌جا وجود دارد، مانند چهل‌دختر در شهر ایوانکی . ۹ - چهل‌دختران با مضمون منفیگاه چهل‌دختران نامیدن مکانها، مضمون منفی داشته است، چنان‌که در دامنه‌های جنوبی سبلان، در دهکده نشت‌بان سراب، قطعه سنگهای بسیار بزرگی به شکل عمودی در زمین هست که اهالی معتقدند چهل‌دختر گناهکارند که به غضب الهی گرفتار و به سنگ مبدل شده‌اند. اشیایی که از اطراف این سنگها به دست آمده، متعلق به اوایل هزاره اول قبل از میلاد ، همراه با کتیبه میخی اورارتویی است. [۳۷]
سیف‌اللّه کامبخش فرد، آثار تاریخی ایران، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۶،تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۸]
سیف‌اللّه کامبخش فرد، آثار تاریخی ایران، ج۱، ص ۳۲۶،تهران ۱۳۸۰ش.
۱۰ - جنبه زیارتیبناهای چهل‌دخترانی که جنبه زیارتی دارند، قدیم‌تر از دوره صفویه نیستند و معمولا ارزش معماری نیز ندارند، مانند چهل‌تن (چهل‌دختران) در تهران. [۳۹]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۲۳۹، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ش.
بعضی از این زیارتگاهها در نوسازیهای سالهای اخیر تغییر شکل و حتی تغییر هویت داده‌اند، از جمله چهل‌دختران تهران که در بازسازی ۱۳۵۴ش در محدوده بوستانی قرار گرفته است و شکل بنا نیز شباهتی به زیارتگاه ندارد و مراجعه به آن برای زیارت هم اندک است. برخی نیز در نوسازیها، شاید به دلیل کمیِ استقبال و ابهام هویت، به کلی از بین رفته‌اند. از این دسته، بعضی بنای مستقل داشته‌اند، مانند چهل‌دختران یکوبار، در تفرش که تا ۱۳۴۱ش، دارای بنای کوچک، گورستان و درختان کهن توت (احتمالا مقدّس) بوده است و مانند بسیاری از بناهای مشابه، فقط زنان اجازه زیارت آن را داشتند [۴۰]
محمد میرشکرائی، «مهر و آب و آئین: بن‌مایه‌های پیدایش تفرش»، ج۱، ص۴۹۹، در مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ارگ بم ـ کرمان، ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵ش.
یا بقعه‌ای در قزوین که تا حدود هشتاد سال پیش به چهل‌دختران شهرت داشته و گفته می‌شده که مدفن مردان و زنان خاندان صفویه است. [۴۱]
محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۷۱۲ـ۷۱۳، یا، باب‌الجنه قزوین، ج ۱، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
برخی بناها هم ضمیمه بنای دیگری بوده‌اند، مانند مقبره چهل‌دختران که ضمیمه مسجدجامع شاهرود بوده و در جریان تعمیر آن مسجد از بین رفته است. [۴۲]
صدیقه فاتح، «مسجدجامع شاهرود»، ج۱، ص۳۳۵، در مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، ج ۱، تهران: دانشگاه هنر، ۱۳۷۸ش.
۱۱ - چهل دختران یزد، دامغان و اصفهانچند مقبره و گنبد هم از حیث معماری ارزشمندند، اما سبب نام‌گذاری آنها بدین نام مبهم است، مانند برج شش ضلعی چهل‌دختران در توران‌پشت در یزد ، این آبادی به توران‌دخت ساسانی نسبت داده شده [۴۳]
ایرج افشار، ج۱، ص۲۷۴، سفرنامچه،گلگشت در وطن، تهران ۱۳۸۴ش.
و بنای برج به قرن ششم یا هفتم هجری منسوب است [۴۴]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۴۷، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
گنبد چهل‌دختر در دامغان متعلق به دوره سلجوقیان [۴۵]
علی‌اصغر کشاورز، تاریخ و جغرافیای دامغان: صد دروازه، ج۱، ص۹۷ـ۹۸، تهران ۱۳۷۰ش.
و مناره چهل‌دختران در اصفهان ، که قسمتی از یک مسجد بوده است.این بنا را ابوالفتح نُهوجی در ۵۰۱ ساخته است و یکی از قدیم‌ترین مناره های ایران محسوب می‌شود. [۴۶]
یدا گدار، «یادداشتهایی پیرامون کتیبه‌های موجود بر مناره‌های اصفهان»، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، ج ۴، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۱۲ - در کشورهای دیگردر کشورهای هم‌جوار نیز بناهایی با عنوان چهل‌دختران وجود دارد، مانند مسجدی در اِسْروشنه ( بخارا ) و بناهای سنگی چل‌دختران در شهر پَنجیکت. [۴۷]
نعمان نعمتوف و لقمان بایمتوف، «هنر معماری و تزئین عمارات در عهد سامانیان»، ج۱، ص۷۰، کیهان فرهنگی، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۷۹).
۱۳ - فهرست منابع(۱) مشاهدات شخصی مؤلف. (۲) ایرج افشار، سفرنامچه: گلگشت در وطن، تهران ۱۳۸۴ش. (۳) ایرج افشار، یادگارهای یزد، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۴ش. (۴) ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دفتر طرح‌های ملی، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان زیارتگاهها (۱)، تهران ۱۳۸۲ش. (۵) محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، «ابنیه دختر ـ قلعه دختر کرمان»، مجله باستان‌شناسی، ش ۱و۲ (بهار و تابستان ۱۳۳۸). (۶) علی بنی‌اسدی، سیمای استان سمنان، ج ۱، سمنان ۱۳۷۴ش. (۷) مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ترجمه حسن جواهری، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳و۴ (آبان ۱۳۴۶). (۸) احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶). (۹) عبدالرفیع حقیقت، شناسنامه آثار تاریخی کومش، استان سمنان شامل شهرستانهای سمنان، دامغان، شاهرود، گرمسار، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۰) مصطفی خلعت‌بری لیماکی، سیری در تاریخ علویان غرب مازندران، همراه با بررسی امامزاده‌های تنکابن و رامسر، تهران ۱۳۸۲ش. (۱۱) دهخدا،لغت نامه. (۱۲) عباس زمانی، «قلعه دختر مزار بجستان گناباد»، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۷، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۵۱). (۱۳) سیمای میراث فرهنگی قم، گردآوری مهرالزمان نوبان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش. (۱۴) جعفر شهری‌باف، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۵) صدیقه فاتح، «مسجدجامع شاهرود»، در مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، ج ۱، تهران: دانشگاه هنر، ۱۳۷۸ش. (۱۶) عباس فیض‌قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۰ش. (۱۷) امان‌اللّه قرشی، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۸) سیف‌اللّه کامبخش فرد، آثار تاریخی ایران، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۹) حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ش. (۲۰) حسین کریمان، قصران (کوهسران)، تهران ۱۳۵۶ش. (۲۱) علی‌اصغر کشاورز، تاریخ و جغرافیای دامغان: صد دروازه، تهران ۱۳۷۰ش. (۲۲) یدا گدار، «یادداشتهایی پیرامون کتیبه‌های موجود بر مناره‌های اصفهان»، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، ج ۴، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش. (۲۳) گزارشهای نظمیه از محلات طهران: راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه، به‌کوشش انسیه شیخ‌رضائی و شهلا آذری، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۷ش. (۲۴) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب‌الجنه قزوین، ج ۱، (قزوین) ۱۳۶۸ش. (۲۵) محمدعلی مخلصی، آثار تاریخی سمنان، (۱۳۵۶ش). (۲۶) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش. (۲۷) محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ش. (۲۸) محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران ۱۳۴۳ش. (۲۹) معماری ایران: دوره اسلامی، به‌کوشش محمدیوسف کیانی، ج ۲، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۸ش. (۳۰) محمد میرشکرائی، «مهر و آب و آئین، بن‌مایه‌های پیدایش تفرش»، در مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ارگ بم ـ کرمان، ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵ش. (۳۱) ناصر نجمی، دارالخلافه تهران، تهران ۱۳۶۲ش. (۳۲) حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش. (۳۳) نعمان نعمتوف و لقمان بایمتوف، «هنر معماری و تزئین عمارات در عهد سامانیان»، کیهان فرهنگی، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۷۹). (۳۴) ویلیام ل هنوی، «آناهیتا و اسکندر»، ترجمه افسانه منفرد، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال۶، ش ۹ (تیر ۱۳۸۲). ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چهل‌دختران»، شماره ۵۶۱۶. |